Gần 80 tuổi đời, hơn 60 năm gắn bó với hát Then, đàn Tính, Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng (dân tộc Tày, quê quán tỉnh Thái Nguyên) cho rằng thách thức lớn nhất hiện nay không chỉ là “nghe nhiều nhưng hiểu ít”, mà còn là nguy cơ “học nhanh – làm vội” dẫn đến sai lệch chuẩn mực. Với bà, muốn di sản sống bền, phải có lực lượng kế cận được truyền dạy đúng cách.
Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng.
- Thưa bà, nhiều người nói Then “được nghe nhiều hơn nhưng hiểu ít hơn”, điều này tác động thế nào đến việc truyền dạy lớp kế cận?
Tôi rất vui khi Then lan tỏa rộng rãi, vì điều đó cho thấy mọi người ý thức hơn về văn hóa dân tộc mình. Then xuất hiện trong lễ hội truyền thống cũng là điều đáng mừng. Nhưng ranh giới giữa lan tỏa và sai lệch rất mong manh. Nếu người trẻ chỉ nghe mà không hiểu, học theo kiểu bắt chước nhanh thì dễ lệch khỏi cội nguồn.
- Trong truyền dạy, bà thường nhấn mạnh những yếu tố gốc nào để người học không bị sai chuẩn?
Với dân ca nói chung và Then nói riêng, phải có tâm hồn và tính cách đặc trưng. Cách phát âm, nhả chữ, luyến láy phải chuẩn, nếu không sẽ như đọc. Khi hát phải hiểu lời, hiểu nghĩa thì mới có hồn cốt, mới thể hiện đúng tinh thần của Then.
- Theo bà, những biểu hiện sai lệch nào đang khiến người học dễ “lạc đường” nhất hiện nay?
Có những yếu tố làm mất bản chất vốn có như đưa các nhạc cụ trống, mõ vào khua ầm ĩ; thậm chí đưa cả chất Chèo, múa Chầu văn của các bà đồng, thầy đồng vào Then. Điều đó không phải văn hóa của người Tày, Nùng. Pha tạp như vậy khiến Then không còn là Then nữa. Nếu người trẻ học theo các bản trình diễn pha tạp, các em sẽ rất khó quay lại cái gốc.
- Bà từng nói cần phân biệt Then mới và Then cổ truyền. Vì sao việc phân biệt này quan trọng trong truyền dạy kế cận?
Người thực hành và bảo tồn Then trước hết phải có “cái tâm” và sự hiểu biết để lột tả hồn cốt. Cần phân biệt rõ hai dòng: Then mới (cải biên) và Then cổ truyền (nghi lễ). Đối với Then nghi lễ, người nghệ nhân phải hiểu rõ các cuộc lễ như cầu an, cầu phúc, giải hạn, mừng thọ, nối số… Nếu không phân biệt rạch ròi, người học rất dễ lẫn lộn, dẫn đến sai lệch trong thực hành.
- Khi người trẻ tiếp cận Then qua mạng xã hội, bà nhìn nhận đây là cơ hội hay thách thức cho công tác truyền dạy?
Lớp trẻ tiếp cận nhanh nhưng chưa hiểu sâu về cách hát, cách đàn, cách thể hiện cho đúng. Nhiều bạn cứ thích là hát, là múa, đôi khi làm xô bồ, làm mất đi tính đậm đà bản sắc. Mạng xã hội có thể là cơ hội để biết đến Then, nhưng muốn đi đường dài thì phải học nền tảng cho chắc.
- Vậy theo bà, muốn có lớp kế cận vững vàng, người truyền dạy cần giữ vai trò gì trong cộng đồng?
Yếu tố con người cực kỳ quan trọng: Người nghệ nhân không chỉ là “người truyền lửa” mà còn như “người gác cổng” trong việc gìn giữ, phát huy giá trị độc đáo của Then. Đặc biệt, người truyền dạy phải có hiểu biết sâu sắc và tình yêu dành cho di sản dân tộc mình.
- Thách thức lớn nhất của Then hiện nay là gì, và đâu là điểm “chốt” để truyền dạy mà vẫn mở đường cho sáng tạo?
Thách thức lớn nhất là nguy cơ vừa bị biến dạng, vừa bị mất dần chất cội nguồn văn hóa. Bảo tồn Then không phải là đóng khung hay cấm đoán sáng tạo, cũng không phải giữ nguyên cứng nhắc.
Điểm cốt lõi là phân biệt đâu là nền tảng tinh thần, nghi lễ, âm nhạc gốc; đâu là biến tấu để phù hợp đời sống hôm nay mà vẫn giữ được hồn cốt. Tôi hy vọng di sản Then sẽ được bảo tồn và phát huy để thế hệ trẻ sau này có đam mê, hiểu và yêu hơn những câu Then, tiếng đàn Tính.
- Xin cảm ơn bà.
Năm 2022, bà Hoàng Thị Bích Hồng là một trong 64 nghệ nhân được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân.
Năm 2023, Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng vinh hạnh được tặng Bằng khen Điển hình tiên tiến trong các lĩnh vực Văn hóa, Thể thao và Du lịch toàn quốc.
