LỜI TOÀ SOẠN: Trong thời đại số, mọi lĩnh vực trong xã hội đều bị tác động và thay đổi nhanh, các làng nghề thủ công hàng trăm tuổi đứng trước nguy cơ xoá sổ khi các nghệ nhân dần mất đi. Tuy vậy, vẫn có những người kiên trì bám trụ để giữ di sản làng nghề của cha ông. VietNamNet triển khai loạt bài về những người giữ hồn di sản tại làng nghề mộc bản Thanh Liễu 500 tuổi, làng dệt đũi Nam Cao 400 tuổi và phường rối nước Nguyên Xá - nơi có chú Tễu lớn nhất Việt Nam.
Trong suốt nhiều thế kỷ, giữa vùng đất Thanh Liễu (Phường Tân Hưng - Hải Dương cũ, nay là Phường Tân Hưng - Hải Phòng) từng vang lên tiếng đục đẽo, tiếng gõ nhịp thưa đều của những người thợ khắc ván in. Từ thế kỷ XV đến XIX, nơi này cùng với Liễu Tràng và Khuê Liễu được xem là trung tâm khắc in bản mộc lớn nhất cả nước, in hàng nghìn bộ kinh sách, văn bản, con dấu - góp phần làm nên tinh hoa tri thức Việt.
Để rồi khi thời gian trôi qua, nghề xưa rực rỡ ấy dần chìm vào lãng quên. Cho đến khi chàng trai Nguyễn Công Đạt (sinh năm 1992) quyết định bước vào hành trình hồi sinh di sản bằng tất cả tình yêu, sự bền bỉ và lòng tự tôn văn hóa.
Vang vọng một quá khứ huy hoàng
Theo cuốn Dư địa chí thành phố Hải Dương, ông tổ nghề in khắc gỗ ở Thanh Liễu là Thám hoa Lương Như Hộc, sinh năm 1420. Sau 2 lần đi sứ Trung Quốc, ông mang kỹ thuật khắc in mộc bản truyền dạy cho 3 làng Thanh Liễu, Liễu Tràng và Khuê Liễu. Nơi đây nhanh chóng trở thành trung tâm sản xuất kinh sách, tài liệu lớn nhất Đại Việt. Đàn ông xẻ gỗ, khắc bản, còn phụ nữ, trẻ nhỏ in ấn tạo nên nhịp sống sung túc cho người dân nơi đây.
Những người thợ xưa ấy tinh luyện đến mức chỉ khoảng 20 người trong hàng trăm nghệ nhân đủ khả năng khắc kinh sách - công việc đòi hỏi trình độ chữ Hán cao và tay nghề bậc thầy. Họ tạo nên những bộ mộc bản chứa đựng tinh hoa tri thức, trong đó nhiều tác phẩm ngày nay trở thành bảo vật quốc gia: Bản khắc Hải Thượng Y tôn tâm lĩnh, bản in kinh Phật ở chùa An Bình hay kho mộc bản triều Nguyễn - Di sản tư liệu thế giới.
Thế nhưng từ đầu thế kỷ XX, khi kỹ thuật in hiện đại phát triển, tiếng đục đẽo rộn ràng ngày nào thưa dần. Nghề phai nhạt, nghệ nhân thưa vắng, chỉ còn vài hộ giữ nghề trong im lặng.
Từ tò mò tuổi trẻ đến sứ mệnh gìn giữ văn hóa
Sinh ra trên mảnh đất có truyền thống hàng trăm năm, Nguyễn Công Đạt mang trong mình niềm tự hào sâu sắc về quê hương. Thời phổ thông, mỗi khi nghe nhắc đến nghề mộc bản Thanh Liễu, trong anh dấy lên câu hỏi: Tại sao một làng nghề ghi dấu trong lịch sử mà hiện nay gần như không ai biết đến?
Năm 2010, khi học tại Viện Đại học Mở Hà Nội, Đạt bắt đầu tìm hiểu về nghề. Từ sự tò mò ban đầu, anh lao vào nghiên cứu một cách nghiêm túc: học chữ Hán, đọc tư liệu cổ, lặn lội đến các đền, chùa, thư viện để tìm dấu vết của nghề.
Anh đã đi tới hơn 100 ngôi chùa lớn nhỏ để tiếp cận các bộ kinh, bản in còn lưu giữ. Từng bản khắc, từng trang kinh sờn góc, từng nét chữ nhỏ như hạt gạo đều trở thành manh mối để phục dựng lại lịch sử của làng nghề. Đạt chép lại bút tích hơn 200 nghệ nhân từng sống và làm việc tại Thanh Liễu - những cái tên mà nếu không có sự bền bỉ ấy có lẽ đã chìm vào quên lãng.
Không dừng ở sưu tầm, Đạt tìm đến các nhà nghiên cứu để đối chiếu tư liệu, hệ thống hóa từng giai đoạn phát triển của nghề. Anh phát hiện nhiều dữ kiện quan trọng: đầu thế kỷ XIX, nghệ nhân Thanh Liễu từng vào kinh thành Huế khắc mộc bản cho triều Nguyễn, nhiều nghệ nhân khác khắc 7 bộ kinh lớn gồm hơn 700 bản khắc tại chùa Trăm Gian (xã An Phú, Hải Phòng)… Những bằng chứng ấy xác nhận rằng Thanh Liễu từng là cái nôi của những người thợ giỏi nhất đất nước.
Để bảo tồn kỹ thuật cổ, Đạt hiểu rằng chỉ nghiên cứu là chưa đủ. Anh bắt tay học nghề từ đầu: từ chọn gỗ, ngâm tẩm, xẻ ván, mài phẳng đến khắc chữ, khắc tranh và in ấn. Từng công đoạn đều đòi hỏi sự tĩnh tâm và kiên trì đến mức gần như thiền định.
Gỗ thị - loại gỗ "vàng" của nghề phải được ngâm 3-6 tháng để loại nhựa, rồi phơi tự nhiên, sau đó bào phẳng từng mặt ván dày 2,5-3cm. Bản thảo chữ Hán được chép tay bằng các thể chân thư, thảo thư, rồi in mực lên giấy dó và dán lên gỗ. Khi bóc giấy, vết mực hằn lại, người thợ mới bắt đầu khắc.
Cẩn trọng và khó nhất chính là công cụ đặc trưng của Thanh Liễu: dao ngang - sáng tạo của tổ nghề Lương Như Hộc. Lưỡi dao cong khuyết, cán sừng trâu, cho phép tạo những nét li ti mà dao chéo của Trung Quốc, Nhật Bản không làm được.
"Một chữ cần tới hàng trăm nhát dao. Muốn khắc đẹp, người thợ phải giữ tâm an tĩnh, tay vững như khi ngồi thiền", Nguyễn Công Đạt chia sẻ.
Cuối cùng là in ấn: dùng mực tàu, giấy dó, xơ mướp. Sách được khâu bằng chỉ giấy, gáy phết sơn ta để bền hàng thế kỷ. Từ những bản ván in đầu tiên đến nay, nhờ kỹ thuật ấy mà nhiều mộc bản Việt Nam vẫn nguyên vẹn sau 300-500 năm.
Trên con đường ấy, Đạt kiên trì phục dựng các dụng cụ cổ, sưu tầm bản in, bản khắc từ nhiều nơi mang về làng để làm “chứng tích sống” cho một nghề từng rực rỡ.
Khát vọng lớn nhất của Đạt không phải chỉ là phục dựng nghề mà là đưa mộc bản trở lại đời sống đương đại.
Vì vậy, anh cùng một số nghệ nhân lập Hội Bảo tồn và phát huy nghề khắc in mộc bản Thanh Liễu. Họ tổ chức các buổi trải nghiệm cho học sinh, sinh viên; dựng lớp học nhỏ để dạy khắc, dạy in; tái hiện quy trình chế tác để mọi người hiểu vì sao di sản này đáng được nâng niu.
Anh còn sáng tạo những tác phẩm mới: tranh mộc bản về Tháp Rùa, Khuê Văn Các, phố cổ Hội An, thánh địa Mỹ Sơn… để du khách có thể mang về một mảnh hồn Việt chạm khắc bằng tay.
Anh mang câu chuyện của Thanh Liễu đến Hàn Quốc trong hội thảo quốc tế về mộc bản - nơi bạn bè quốc tế ngạc nhiên trước sự tinh xảo của dao ngang và kỹ thuật khắc đặc trưng Việt Nam.
Điều thôi thúc anh mạnh mẽ nhất hiện nay là xây dựng một trung tâm bảo tồn nghề khắc in mộc bản Thanh Liễu: vừa là bảo tàng vừa là không gian thực hành, nơi du khách có thể nhìn tận mắt, chạm tận tay và tự in cho mình một bản mộc đặc biệt.
Đó sẽ là nơi lưu giữ các bộ mộc bản cổ, công cụ truyền thống, tác phẩm đương đại và câu chuyện về những người thợ khắc tài hoa của nhiều thế kỷ. Đó cũng là cách anh muốn trả lại cho quê hương sự trân trọng xứng đáng, để di sản không còn nằm trên giấy mà sống trong nhịp thở hôm nay.
Nguyễn Công Đạt hiểu rằng con đường mình đi không dễ bởi nghề cổ khó cạnh tranh với công nghệ, thị trường hẹp, số người trẻ muốn gắn bó lại càng ít. Nhưng anh vẫn kiên trì vì với anh, đây không chỉ là nghề mà là mạch nguồn văn hóa.
"Tôi sợ một ngày nào đó, nếu thế hệ chúng tôi không giữ, nghề sẽ mất vĩnh viễn. Mộc bản là hồn cốt văn hóa Việt. Chúng tôi có trách nhiệm kể tiếp câu chuyện ấy", anh bày tỏ.
Giữa thời đại số hóa, câu chuyện về Nguyễn Công Đạt và hành trình hồi sinh di sản mộc bản Thanh Liễu là minh chứng cho sức mạnh của niềm tin, sự kiên trì và lòng tự tôn dân tộc. Anh không chỉ đang kéo quá khứ trở về mà còn mở ra tương lai mới cho một làng nghề từng đứng bên bờ quên lãng.
Và từ những nhát dao ngang đầy kiên nhẫn, từ những tấm ván gỗ thị trắng mịn, từ những lớp mực tàu thấm lên giấy dó, có một di sản đang sống lại, không chỉ trong bàn tay người thợ, mà trong trái tim của những người Việt yêu văn hóa.
