Chiều ngày 4/8/2025, tại buổi họp báo ra mắt phim Chốt Đơn, nhà sản xuất đã chính thức xác nhận điều mà dư luận đồn đoán: toàn bộ hình ảnh của hoa hậu Thùy Tiên trong vai nữ chính Hoàng Linh đã bị thay thế bằng công nghệ AI, tạo ra một "người ảo" hoàn toàn mới. Lý do được đưa ra rất rõ ràng và đanh thép: Thùy Tiên đã vướng vào vòng lao lý, vi phạm nghiêm trọng các điều khoản đã ký kết trong hợp đồng diễn viên. Về mặt pháp lý, đây là một nước đi được tính toán kỹ lưỡng, biến hợp đồng thành một tấm khiên vững chắc. Nhưng đằng sau lá chắn đó, một câu hỏi lớn hơn và gai góc hơn được đặt ra: Phải chăng một khi nghệ sĩ sai phạm, họ sẽ mất toàn bộ quyền đối với hình ảnh và công sức lao động nghệ thuật của mình? Tiền lệ từ "Chốt Đơn" đang vẽ lại lằn ranh mong manh giữa quyền lợi nhà sản xuất và quyền nhân thân của người nghệ sĩ.
"Điều khoản đạo đức" - Tấm khiên pháp lý vạn năng?
Trong ngành công nghiệp giải trí, nơi danh tiếng là tiền bạc và hình ảnh là tài sản, các "điều khoản đạo đức" (morality clauses) trong hợp đồng nghệ sĩ không phải là điều mới mẻ. Về cơ bản, đây là những ràng buộc yêu cầu nghệ sĩ phải giữ gìn hình ảnh cá nhân, tránh xa các scandal, phát ngôn hay hành vi tiêu cực có thể gây ảnh hưởng xấu đến uy tín và doanh thu của dự án mà họ tham gia. Đối với các nhà đầu tư, đây là một cơ chế "bảo hiểm" thiết yếu để bảo vệ khoản đầu tư hàng chục, thậm chí hàng trăm tỷ đồng.
Trường hợp của Chốt Đơn là một minh chứng điển hình cho sức mạnh của điều khoản này. Tại buổi họp báo, đại diện pháp lý của đoàn phim đã khẳng định chắc chắn: "Trong các hợp đồng ký với Thùy Tiên có ràng buộc về việc giữ hình ảnh và đạo đức nghề nghiệp. Trong trường hợp này, cô Thùy Tiên đang vi phạm với nhà sản xuất... Tôi chắc chắn cô Thùy Tiên không có thẩm quyền pháp lý để khiếu nại nhà sản xuất, mà chỉ có chiều hướng ngược lại mà thôi".
Thùy Tiên trong phim Chốt Đơn
Phát biểu này cho thấy một thực tế rõ ràng: khi một nghệ sĩ đặt bút ký vào hợp đồng có điều khoản đạo đức, họ đã trao cho nhà sản xuất một "vũ khí" pháp lý vô cùng mạnh mẽ. Bất kỳ sai phạm nào trong đời tư cũng có thể bị quy thành hành vi vi phạm hợp đồng, cho phép nhà sản xuất toàn quyền đưa ra các biện pháp xử lý, bao gồm cả việc không sử dụng hình ảnh của nghệ sĩ đó.
Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là quyền năng này đi xa đến đâu? Liệu nó có cho phép nhà sản xuất không chỉ "không sử dụng", mà còn tiến một bước xa hơn là "can thiệp và thay thế" toàn bộ dữ liệu diễn xuất gốc? Ekip Chốt Đơn đã không chỉ cắt bỏ vai diễn của Thùy Tiên, họ đã dùng công nghệ để "vẽ đè" một nhân vật mới lên chính những thước phim mà cô đã bỏ ra 200 ngày lao động để thực hiện. Đây chính là điểm khởi đầu cho một cuộc tranh cãi pháp lý phức tạp hơn nhiều.
Case study quốc tế và lằn ranh "Quyền nhân thân" bị thách thức
Trên thế giới, việc dùng kỹ xảo (CGI) để tái tạo hoặc hoàn thiện vai diễn không hiếm. Trường hợp của Paul Walker trong Furious 7 (2015) hay Carrie Fisher trong Rogue One: A Star Wars Story (2016) là những ví dụ kinh điển. Tuy nhiên, có một sự khác biệt cốt lõi và mang tính nhân văn sâu sắc.
1. Paul Walker và sự tôn vinh một di sản
Khi Paul Walker đột ngột qua đời giữa quá trình sản xuất Furious 7, hãng Universal đã đối mặt với một quyết định khó khăn. Thay vì hủy bỏ hoặc quay lại, họ đã sử dụng công nghệ CGI kết hợp với diễn viên đóng thế (là các em trai của Paul) để hoàn thành những cảnh quay còn lại. Mục đích của hành động này là để tri ân, tôn vinh và mang đến một lời tạm biệt trọn vẹn cho nhân vật Brian O'Conner cũng như chính nam diễn viên. Công nghệ ở đây phục vụ cho di sản của nghệ sĩ, với sự đồng thuận từ gia đình anh. Nó mang tính bảo tồn và tưởng niệm.
Chắc hẳn bạn còn nhớ phân cảnh này của Paul Walker trong Fast & Furious 7. Phân cảnh này do AI tạo ra kết hợp với diễn viên đóng thế là em trai của Walker
2. Chốt Đơn và mục đích thay thế
Ngược lại, việc sử dụng AI trong Chốt Đơn lại xuất phát từ một bối cảnh hoàn toàn khác: một biện pháp xử lý khủng hoảng và mang tính "trừng phạt" do vi phạm hợp đồng. Công nghệ không được dùng để bảo tồn màn trình diễn của Thùy Tiên, mà là để "xóa sổ" nó. Đây không phải là sự tôn vinh, mà là sự thay thế.
Sự khác biệt này chạm đến một khái niệm pháp lý quan trọng: Quyền nhân thân. Theo Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam, quyền nhân thân bao gồm quyền đặt tên cho tác phẩm, đứng tên thật hoặc bút danh trên tác phẩm, và quan trọng nhất là quyền bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm, không cho người khác sửa chữa, cắt xén hoặc xuyên tạc tác phẩm dưới bất kỳ hình thức nào gây phương hại đến danh dự và uy tín của tác giả.
Căn cứ theo khoản 1 Điều 19 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 sửa đổi bởi khoản 5 Điều 1 Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi 2022 quy định như sau.
Quyền nhân thân bao gồm:
1. Đặt tên cho tác phẩm.
Tác giả có quyền chuyển quyền sử dụng quyền đặt tên tác phẩm cho tổ chức, cá nhân nhận chuyển giao quyền tài sản quy định tại khoản 1 Điều 20 của Luật này;
2. Đứng tên thật hoặc bút danh trên tác phẩm; được nêu tên thật hoặc bút danh khi tác phẩm được công bố, sử dụng;
3. Công bố tác phẩm hoặc cho phép người khác công bố tác phẩm;
4. Bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm không cho người khác xuyên tạc; không cho người khác sửa đổi, cắt xén tác phẩm dưới bất kỳ hình thức nào gây phương hại đến danh dự và uy tín của tác giả.
Ekip Chốt Đơn đã lường trước được vấn đề này. Họ tuyên bố đã tạo ra "một nhân vật hoàn toàn mới cho vai này, không phải chỉ sửa khuôn mặt", để tránh vi phạm quyền nhân thân. Nhưng liệu lập luận này có đủ sức thuyết phục? Diễn xuất không chỉ nằm ở gương mặt. Nó là tổng hòa của ngôn ngữ cơ thể, dáng đi, cử chỉ, và cả những tương tác vật lý với bạn diễn – tất cả những yếu tố này trong 70% thời lượng phim vẫn là công sức của Thùy Tiên. Việc AI "vẽ" một lớp vỏ mới lên trên một "linh hồn" diễn xuất có sẵn liệu có phải là hành vi "sửa chữa, cắt xén" tác phẩm gốc hay không? Đây chính là vùng xám pháp lý mà chưa có tiền lệ nào ở Việt Nam để soi chiếu.
Tiền lệ được thiết lập và tương lai bất định
Chốt Đơn đã trở thành một case study pháp lý kinh điển cho ngành giải trí Việt Nam. Một mặt, nó khẳng định quyền lực tối thượng của hợp đồng và các điều khoản ràng buộc, gửi đi một thông điệp mạnh mẽ đến giới nghệ sĩ về trách nhiệm giữ gìn hình ảnh. Các nhà sản xuất đã chứng minh họ có đủ cơ sở pháp lý để bảo vệ khoản đầu tư khổng lồ của mình trước những rủi ro đến từ đời tư của diễn viên.
Mặt khác, nó mở ra một chương mới đầy thách thức về quyền nhân thân trong kỷ nguyên số. Việc một diễn viên có thể bị "xóa" khỏi chính tác phẩm mình đã dồn tâm huyết thực hiện bằng công nghệ đặt ra những câu hỏi đáng báo động về quyền của người lao động nghệ thuật. Liệu cống hiến sáng tạo của họ có thể bị phủ nhận hoàn toàn chỉ vì một sai lầm?
Có lẽ, sau Chốt Đơn, các bản hợp đồng trong tương lai sẽ phải chi tiết hơn nữa, quy định rõ về việc sử dụng, can thiệp hay thay thế hình ảnh bằng AI. Cuộc đối đầu giữa quyền lợi kinh tế của nhà sản xuất và quyền nhân thân bất khả xâm phạm của nghệ sĩ đã chính thức bắt đầu. Và Chốt Đơn, dù thành hay bại tại phòng vé, cũng đã hoàn thành "sứ mệnh" lịch sử của mình: trở thành một phép thử đắt giá, buộc cả ngành công nghiệp phải tìm ra lời giải cho một bài toán pháp lý - công nghệ - đạo đức vô cùng phức tạp.
