Công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa tại TPHCM thời gian qua đạt nhiều kết quả tích cực. Theo báo cáo giai đoạn 2021-2025, thành phố đã tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị 83 di tích, công trình và địa điểm nằm trong danh mục kiểm kê. Tổng nguồn vốn đầu tư khoảng 1.422 tỷ đồng, trong đó ngân sách Trung ương và thành phố chiếm hơn 980 tỷ đồng, còn lại là vốn xã hội hóa.
TPHCM cũng xây dựng định hướng chiến lược phù hợp với chương trình bảo tồn của Chính phủ. Việc địa đạo Củ Chi được đưa vào danh mục dự kiến lập hồ sơ di sản thế giới được xem là bước tiến quan trọng.
Song song với đó, quá trình chuyển đổi số trong lĩnh vực di sản được đẩy mạnh, giúp đổi mới trưng bày bảo tàng, tạo sức hút với khách tham quan. Việc hợp nhất các thiết chế văn hóa cũng hỗ trợ kết nối tốt hơn tài nguyên di sản và phát triển du lịch – văn hóa.
Vẫn còn nhiều hạn chế cần tháo gỡ
Bên cạnh kết quả đạt được, tiến độ lập hồ sơ kiểm kê, xếp hạng di tích của thành phố thời gian qua chậm hơn các giai đoạn trước. Hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận địa đạo Củ Chi là di sản thế giới vẫn chưa hoàn tất; quỹ Bảo tồn di sản văn hóa cũng chưa thành lập đúng tiến độ.
TPHCM chưa huy động hiệu quả nguồn vốn xã hội hóa cho tu bổ di tích; thiếu các quy định và tiêu chí ưu tiên khiến một số di tích tiếp tục xuống cấp. Công tác truyền thông, quảng bá di sản chưa tương xứng với tiềm năng.
Đáng chú ý, thành phố vẫn chưa lập danh mục kiểm kê di sản phi vật thể, ảnh hưởng trực tiếp đến việc lập hồ sơ trình đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Ở cấp cơ sở, đội ngũ làm di sản còn mỏng; trình độ một bộ phận cán bộ chưa đáp ứng yêu cầu chuyên môn, đặc biệt trong những kỹ thuật bảo tồn và trùng tu phức tạp.
Chuyển tư duy từ “bảo tồn tĩnh” sang “di sản sống”
Tại hội nghị Di sản văn hóa toàn thành phố diễn ra ngày 24/11 do Sở Văn hóa và Thể thao (VHTT) TPHCM tổ chức, PGS.TS Đặng Văn Bài – Phó chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia – nhấn mạnh TPHCM cần thay đổi căn bản tư duy chiến lược trong bảo tồn di sản.
Theo ông, thành phố phải vượt khỏi quan niệm coi di tích chỉ là “khối tài sản đóng băng”, mà cần tái tạo công năng hoặc tạo công năng mới, giúp di sản tiếp tục sống trong không gian đô thị năng động.
Ông Bài đề xuất xây dựng Quỹ Bảo tồn di sản văn hóa vùng theo mô hình quỹ tín thác – đầu tư (trust & investment). Quỹ do chính quyền giám sát nhưng được điều hành bởi một ban quản lý chuyên nghiệp, độc lập; không chỉ tiếp nhận tài trợ mà còn đầu tư sinh lời để tái tạo nguồn vốn cho công tác bảo tồn.
Nguồn thu của quỹ cần đa dạng hóa, gắn với cơ chế phát triển kinh tế vùng. Trong đó, hợp tác công tư (PPP) là nguồn lực bền vững: nhà đầu tư được khai thác dịch vụ di sản nhưng phải trích doanh thu hoặc phí nhượng quyền nộp vào quỹ, tạo dòng tiền luân chuyển giữa khai thác và bảo tồn.
Di sản văn hóa phi vật thể chính là con người
Theo TS Lê Thị Minh Lý – nguyên Phó cục trưởng Cục Di sản văn hóa, bảo tàng là thiết chế phục vụ cộng đồng, giữ vai trò lưu giữ di sản vật thể và tư liệu về di sản phi vật thể.
Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) được Quốc hội thông qua tháng 11/2024 mở ra cơ hội để các bảo tàng hoạt động chuyên nghiệp hơn từ nghiên cứu, sưu tầm đến phục vụ công chúng.
Bà Lý nhấn mạnh di sản phi vật thể là con người, là sự sống, là quá trình kế thừa – truyền dạy – tái sáng tạo. Cách tiếp cận này giúp di sản đô thị không bị “đóng băng” mà tiếp tục thích ứng với đời sống hiện đại, không đánh mất giá trị cốt lõi.
TPHCM là đô thị lớn, năng động và luôn hội nhập, vì vậy bảo vệ di sản phi vật thể cũng là cách giữ gìn bản sắc, xây dựng phong cách và phục vụ con người.
Ông Nguyễn Minh Nhựt, Phó giám đốc Sở VHTT TPHCM cho biết nghị quyết Đại hội Đảng bộ TP lần I xác định xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc và hình thành con người TPHCM “chân – thiện – mỹ”.
Thành phố kiên định mục tiêu phát triển con người toàn diện, gắn tăng trưởng kinh tế với tiến bộ xã hội. Các nhiệm vụ trọng tâm gồm: xây dựng hệ giá trị – chuẩn mực con người TPHCM, phát triển “Không gian văn hóa Hồ Chí Minh”, hoàn thiện thiết chế văn hóa và đầu tư bảo tồn di sản vật thể – phi vật thể tiêu biểu.
