Lá chanh từ lâu đã trở thành gia vị không thể thiếu trong nhiều món ăn của người Việt, đặc biệt là ẩm thực miền Bắc. Một chút lá chanh thái mỏng không chỉ trang trí mà còn là "chìa khóa" nâng tầm hương vị cho gà luộc, ốc nấu, nhộng rang hay phở gà.
Tuy nhiên, sử dụng lá chanh cũng là một nghệ thuật. Nếu cho vào quá sớm, món ăn sẽ đắng và mất hương. Nếu quá muộn, lá chanh không đủ sức lan tỏa. Bí quyết nằm ở việc hiểu rõ đặc tính của loại gia vị này và chọn đúng thời điểm.
Dưới góc độ khoa học, hương thơm đặc trưng của lá chanh đến từ các hợp chất tinh dầu dễ bay hơi như citral (mùi tươi mát), limonene (thanh ngọt) và linalool (hương ấm). Các chất này sẽ tỏa hương mạnh mẽ nhất khi gặp nhiệt độ nóng vừa phải, khoảng 80-90 độ C.
"Nếu đun nấu ở nhiệt độ cao quá lâu, các hợp chất này sẽ bị oxy hóa hoặc bay hơi hết, để lại vị a, thậm chí hơi đắng", bà Ánh Tuyết, nghệ nhân ẩm thực Hà thành, giải thích. Đây là lý do vì sao người nấu ăn kinh nghiệm không bao giờ ướp hoặc cho lá chanh vào ngay từ đầu.
Ảnh minh họa: Bùi Thủy
Mỗi món ăn lại có một thời điểm riêng để thêm lá chanh.
Với món gà luộc, lá chanh chỉ được rắc lên sau khi gà đã chặt và xếp ra đĩa. Hơi ấm còn lại từ miếng thịt gà đủ để làm tinh dầu lan tỏa nhẹ nhàng. Theo Đông y, cả thịt gà và lá chanh đều có tính ấm, nên việc kết hợp này chỉ cần một lượng nhỏ, giúp tôn vị mà không gây nồng, gắt.
Cũng vì thế, việc chọn và thái lá chanh rất được coi trọng. Người ta thường chọn lá bánh tẻ (không quá non hay già), màu xanh đậm, sau đó cuộn tròn và dùng dao thật sắc thái thành những sợi mỏng.
Với ốc nấu thả, món ăn của người Hà Nội xưa, lá chanh đóng vai trò cân bằng. Ốc có tính hàn (lạnh), dễ gây lạnh bụng, trong khi lá chanh tính ấm. Người nấu thường chỉ thả vài sợi lá chanh vào nồi ngay sau khi tắt bếp. Hơi nóng còn lại giúp khử mùi bùn của ốc, đồng thời giữ lại hương thơm thanh tao mà không làm nước dùng bị đắng.
Tương tự, món nhộng tằm rang cũng đòi hỏi sự chuẩn xác. Lá chanh tuyệt đối không được cho vào lúc đang rang trên chảo, vì dầu mỡ và nhiệt độ cao sẽ làm tinh dầu biến chất, gây mùi khét. Chỉ khi nhộng đã rang khô giòn, tắt bếp, người ta mới rắc lá chanh thái chỉ và xóc nhanh. Hơi nóng cuối cùng làm bật lên mùi thơm đặc trưng, khử vị ngậy và hỗ trợ tiêu hóa.
Còn với phở gà, lá chanh thường được để riêng ở đĩa cho thực khách tự thêm. Thời điểm vàng là khoảnh khắc nước dùng nóng hổi vừa được chan vào bát. Khi những sợi lá chanh chạm vào nước dùng đang bốc khói, tinh dầu lập tức lan tỏa, hòa quyện với mùi thơm của hành, gừng, tạo nên một tầng hương phức hợp khó quên.
