"The Stringer" - phía sau bức ảnh Em bé Napalm

* Bài viết tiết lộ nội dung phim

Bức ảnh The Terror of War - thường được gọi là Em bé Napalm (Napalm Girl) - từ lâu được xem là một trong những hình ảnh có sức tác động lớn thế kỷ 20, góp phần định hình nhận thức về chiến tranh tại Việt Nam. Sự kiện xảy ra ngày 8/6/1972, khi máy bay của quân đội Việt Nam Cộng hòa thả bom napalm xuống Trảng Bàng, Tây Ninh. Phan Thị Kim Phúc, chín tuổi, cùng một số trẻ em khác chạy trốn và bị bỏng nặng. Hiện trường lúc đó có nhiều phóng viên của các hãng thông tấn quốc tế, ghi lại diễn biến sau vụ không kích.

Khi bức ảnh phát đi từ văn phòng Associated Press (AP) tại Sài Gòn, tác giả được ghi là Nick Út, phóng viên chính thức của tạp chí. Tác phẩm lan truyền khắp thế giới, làm dấy lên làn sóng phẫn nộ và phản chiến trong dư luận quốc tế. Việc ghi nhận tác quyền mang về cho Nick Út các giải thưởng lớn như Pulitzer và World Press Photo.

Hơn 50 năm sau khi Em bé Napalm trở thành biểu tượng, một số chi tiết xoay quanh tác giả bức hình thỉnh thoảng được nhắc lại trong giới báo chí. Tháng 12/2022, nhiếp ảnh gia Gary Knight - đồng sáng lập công ty nhiếp ảnh VII Photo Agency - nhận được email từ Carl Robinson, cựu biên tập viên ảnh của AP. Trong thư, ông nói cấp trên lúc bấy giờ yêu cầu ghi tên Nick Út vào chú thích. Vì lo sợ cho công việc và gia đình, Carl đã tuân theo.

Carl muốn kể câu chuyện này từ lâu nhưng không muốn đứng ra dẫn dắt. Mort Rosenblum - cựu phóng viên AP - là người gợi ý Carl liên hệ với Gary Knight, vì cho rằng Knight biết về những nghi vấn xoay quanh tác giả bức ảnh. Sau nhiều cuộc trao đổi, Knight quyết định cùng cộng sự gặp Carl tại TP HCM. Ông mời đạo diễn gốc Việt Bảo Nguyễn đồng hành dự án vì trước đó anh nổi tiếng với phim tài liệu Be Water (2020) về Lý Tiểu Long.

Qua các cuộc tiếp xúc và kiểm chứng ban đầu, nhóm nhận thấy câu chuyện có sức nặng và cần được xem xét sâu hơn. Từ đó, dự án The Stringer hình thành, đưa ra quan điểm Nick Út không phải người chụp bức ảnh mà là Nguyễn Thành Nghệ, một phóng viên ảnh tự do, hiện 87 tuổi.

The Stringer xây dựng theo hướng phim tài liệu điều tra, kết hợp nhiều lớp tư liệu để lần theo nguồn gốc bức ảnh. Đạo diễn Bảo Nguyễn không sử dụng lối kể giật gân hay mang tính phán xét mà đặt các dữ kiện cạnh nhau, qua đó làm lộ ra khoảng trống ít được chú ý. Trong phim, nhiếp ảnh gia chiến tranh Gary Knight gặp gỡ nhiều nhân vật và các nhân chứng sống sót sau vụ ném bom napalm, trải dài từ Trảng Bàng, TP HCM đến Pháp, Mỹ. Êkíp hợp tác các chuyên gia pháp lý và phân tích hình ảnh tại tổ chức phi chính phủ Index (Pháp) để kiểm chứng lại toàn bộ dữ liệu liên quan đến sự kiện.

Phần phân tích kỹ thuật được xem là một trong các cơ sở lập luận quan trọng của bộ phim. Họ sử dụng công nghệ hình ảnh vệ tinh, cảnh quay tĩnh và video trong ngày, mô hình ba chiều, bản đồ quân sự và các thông số kỹ thuật của máy ảnh thời kỳ đó để tái dựng hiện trường Trảng Bàng bằng mô hình 3D. Việc này cho phép xác định tương đối vị trí của từng người và hướng di chuyển.

Theo bộ phim, vị trí của Nick Út tại hiện trường không phù hợp để chụp tấm ảnh Em bé Napalm, còn Nguyễn Thành Nghệ - một phóng viên ảnh tự do cộng tác với AP - lại được xác định đứng ở vị trí có góc máy trùng khớp với bức ảnh lịch sử. Thậm chí loại máy ảnh và ống kính của ông được cho là phù hợp với khung hình bức ảnh. Từ đây, The Stringer đưa ra giả thuyết mới về tác quyền, đồng thời cho thấy cách những công cụ điều tra hiện đại có thể xem xét lại quá khứ, mở ra khả năng đọc lại lịch sử.

Một số phân đoạn mang sức nặng cảm xúc, như cảnh Kim Phúc chạy về phía binh lính và các phóng viên sau trận bom, lời kể của gia đình ông Nguyễn Thành Nghệ về việc im lặng suốt hơn 50 năm. Ở tuổi ngoài 80, ông Carl Robinson cho biết quyết định năm xưa ám ảnh ông suốt hơn nửa thế kỷ. Theo ông, nếu lên tiếng sớm hơn, đồng nghĩa đối đầu trực diện với AP và làm lung lay một di sản báo chí vốn được bảo vệ nghiêm ngặt.

The Stringer dành những khoảng lặng khi theo dõi cuộc sống hiện tại của Nguyễn Thành Nghệ tại California (Mỹ). Ông nói từng chụp bức ảnh và được AP trao lại một bản in nhưng đã bị vợ ông vứt bỏ vì quá ám ảnh.

Nhà làm phim mở rộng vấn đề sang những câu hỏi về sự bất bình đẳng trong báo chí, đối chiếu vị thế của phóng viên chính thức và cộng tác viên tự do. Họ cùng đối mặt nguy hiểm nhưng các "stringer" (thuật ngữ chỉ những nhân viên không thuộc biên chế tòa soạn) lại thiếu phúc lợi và tiếng nói.

Sau khi công chiếu tại Liên hoan phim Sundance hồi tháng 1, tác phẩm nhanh chóng tạo ra tranh cãi, buộc AP điều tra liệu nhiếp ảnh gia Nick Út có thực sự là tác giả bức ảnh từng đoạt giải Putlitzer hay không. Hôm 6/5, hãng tin cho biết không thay đổi tác quyền tấm ảnh. Trong khi đó, ông Nick Út cho rằng Carl Robinson đã bịa ra câu chuyện. Theo The Wrap, James Hornstein, luật sư đại diện cho Nick Út nói nhiếp ảnh gia hiện chuẩn bị hồ sơ, nộp đơn kiện các nhà làm phim của The Stringer về tội phỉ báng.

Tác phẩm nhận được sự đón nhận từ giới chuyên môn. Trang Decider nhận định bộ phim không đưa ra phán quyết cuối mà cho thấy những quyết định tưởng chừng mang tính tình thế trong quá khứ có thể để lại hệ quả kéo dài hàng thập niên. Gary Knight và Bảo Nguyễn đóng vai trò dẫn dắt, đưa ra những luận điểm về bức ảnh bằng hình ảnh, lời tường thuật. "Cả hai cẩn trọng và tuân thủ chuẩn mực nghề nghiệp trong từng bước điều tra, qua đó mở ra cuộc thảo luận về đạo đức báo chí. Không có sự thật tuyệt đối, nó chỉ có thể được tiếp cận từng phần thông qua việc đối chiếu chứng cứ, ký ức và bối cảnh lịch sử", trang này viết.

Tạp chí Variety cho rằng The Stringer có cốt truyện nhân văn, có tính tác động về mặt văn hóa. "Tác phẩm đáng xem, không chỉ bởi những vấn đề cốt lõi nó gợi mở mà nhờ sức hấp dẫn bộ phim tạo ra", cây bút Owen Gleiberman bình luận.

Trong cuộc phỏng vấn qua email với VnExpress dịp phim ra mắt, Bảo Nguyễn cho biết thách thức lớn nhất là tiếp cận một giai đoạn lịch sử có thể khơi lại ký ức đau thương, chạm đến di sản báo chí lâu đời trên thế giới. "Tôi làm phim không phải để phủ nhận quá khứ mà để hiểu rõ bối cảnh và con người đứng sau bức ảnh, giúp Em bé Napalm mang tính tác động mạnh hơn", đạo diễn cho biết.

Bảo Nguyễn tốt nghiệp cử nhân ngành Quan hệ quốc tế tại Đại học New York (Mỹ) và thạc sĩ nghệ thuật chuyên ngành Phim tài liệu tại The School of Visual Arts (New York, Mỹ). Ở các mùa Liên hoan phim Tribeca (Mỹ), phim tài liệu Once in a Lullaby - Bảo Nguyễn sản xuất - được công chiếu năm 2012, Live from New York! do anh đạo diễn được chọn chiếu mở màn tại sự kiện ba năm sau đó. Dự án về Lý Tiểu Long Be Water (2020) nhận đề cử hạng mục Thành tựu nghiên cứu: Phim tài liệu tại Emmy 2021. Tháng 7/2024, The Greatest Night in Pop của anh được ba đề cử Emmy, trong đó có Phim tài liệu xuất sắc.