Trong bối cảnh điện ảnh Việt Nam đang có những bước chuyển mình mạnh mẽ với sự xuất hiện của một thế hệ nhà làm phim trẻ đầy tài năng, đạo diễn Phan Đăng Di vẫn đứng đó như một người giữ lửa, vừa quyết liệt trong tư duy nghệ thuật, vừa tận tụy trong vai trò người dẫn đường.
Trong một cuộc trò chuyện cởi mở hiếm hoi, tác giả của những bộ phim giàu tính nghệ thuật như Bi, đừng sợ! Cha và con và... đã có những chia sẻ thẳng thắn đến mức gây sốc về trách nhiệm của đạo diễn đối với diễn viên đóng "cảnh nóng", cũng như những trăn trở về tương lai của điện ảnh nước nhà. Những phát ngôn của ông không chỉ là chuyện nghề, mà còn là những lát cắt trần trụi về sự đánh đổi để chạm tay vào cái đẹp.
Đạo diễn Phan Đăng Di cho biết đôi khi diễn viên cần phải chấp nhận những rủi ro trong nghề
Ảnh: NVCC
Phan Đăng Di: Trách nhiệm nằm ở sự lựa chọn
Câu chuyện bắt đầu từ một vấn đề muôn thuở nhưng chưa bao giờ hết tính thời sự: số phận của những diễn viên sau khi trút bỏ xiêm y trên màn ảnh. Thực tế cho thấy, không ít diễn viên như trường hợp của Thang Duy hay nhiều gương mặt trẻ khác đã phải đối diện với những khủng hoảng nghiêm trọng về đời sống cá nhân và sự nghiệp sau khi tham gia những bộ phim được giới chuyên môn đánh giá cao. Sự trở lại của họ đôi khi mất hàng năm trời, đánh đổi bằng những mất mát khó thể đong đếm. Trước vấn đề nhạy cảm này, Phan Đăng Di đã đưa ra một quan điểm cực kỳ sòng phẳng, gạt bỏ mọi sự ủy mị thường thấy.
Trả lời cho câu hỏi về trách nhiệm của người đạo diễn trước những hệ quả mà diễn viên phải gánh chịu, ông khẳng định: "Thực ra đạo diễn không có trách nhiệm gì cả. Nếu bạn đã trao đổi hết với diễn viên, diễn viên đã ở tuổi trưởng thành, họ đồng ý làm, thì trách nhiệm nằm ở sự lựa chọn".
Đạo diễn Phan Đăng Di (thứ 2 từ phải qua) cùng bà Min Hee Kyung, Phó Chủ tịch và Giám đốc toàn cầu các Chương trình cống hiến xã hội của Tập đoàn CJ (thứ 3 từ phải qua)
Ảnh: NVCC
Phan Đăng Di phân tích sâu hơn về bản chất khắc nghiệt của nghề diễn, nơi mà cơ thể con người không còn thuộc về riêng họ mà trở thành nguyên liệu cho tác phẩm. Theo ông, một khi đã bước vào con đường chuyên nghiệp, người diễn viên phải ý thức được cơ thể và giọng nói của mình là phương tiện cơ bản nhất để sáng tạo.
"Bản chất của nghề diễn là khi ta đã chọn nghề này thì phải chấp nhận thân thể, khuôn mặt, giọng nói cha mẹ cho là vốn liếng quan trọng nhất phải bỏ vào công việc. Nếu không chấp nhận lẽ hiển nhiên này, rất khó để một người có thể thành diễn viên. Nhiều nhà báo khi phỏng vấn cũng thường tò mò chủ đề này, tôi cũng nhiều lần nói rằng thực ra tôi chẳng gặp khó khăn gì lắm khi quay những cảnh nhạy cảm. Thường sẽ mất thời gian để trao đổi thuyết phục diễn viên đồng ý cảnh quay nhưng đến khi quay thực thì tất cả diễn ra mau lẹ. Dù sau đó một số diễn viên (nữ) có thể gặp phải những rắc rối trong cuộc sống gia đình, có người sẽ hối tiếc nhưng lúc đó thì sự cũng đã rồi, họ phải tự mình giải quyết chứ chẳng ai giải quyết hộ được. Thường theo thời gian, nếu diễn viên gắn với nghề đủ lâu họ sẽ dần xem nó như rủi ro nghề nghiệp, có được và có cả mất trong đó, vậy thôi", ông thẳng thắn.
Đạo diễn Nguyễn Hoàng Điệp, đạo diễn Phan Đăng Di và đạo diễn Trịnh Đình Lê Minh
Ảnh: NVCC
Từ ghế nóng giám khảo đến người săn tìm tài năng
Rời khỏi cuộc thảo luận về rủi ro nghề nghiệp, câu chuyện chuyển hướng sang vai trò của Phan Đăng Di trong việc kiến tạo thế hệ kế cận thông qua Dự án phim ngắn CJ (CJ Shorts). Đây là nơi đã ươm mầm cho nhiều tài năng trẻ của điện ảnh Việt Nam hiện nay. Tuy nhiên, Phan Đăng Di từ chối danh xưng giám khảo theo cách hiểu thông thường.
"Thật ra những chương trình như thế này thì về bản chất của nó phải là chương trình tìm kiếm tài năng thôi", ông giải thích. Với ông, việc ngồi đợi thí sinh mang dự án đến là cách làm thụ động và không hiệu quả, nhất là đối với những tài năng còn chưa nhú hẳn. Thay vào đó, ban cố vấn phải thực sự dấn thân vào cộng đồng làm phim để xem có gì triển vọng.
Ông mô tả quy trình làm việc đầy công phu của mình và các cộng sự: "Chúng tôi phải đi tìm, phải tự mình nghe ngóng, phải xem phim từ các trường đại học, từ những phong trào làm phim. Hễ thấy người nào mà có tố chất là mình phải lập tức liên lạc với người ta và khuyến khích người ta gửi dự án".
Tiêu chí lựa chọn của dự án phim ngắn CJ này cũng rất khác biệt. Chúng tôi không tìm kiếm sự hoàn hảo hay an toàn, mà tìm kiếm những cá tính nghệ thuật mạnh mẽ. Đó phải là những người có xu hướng làm phim nghệ thuật, có nhãn quan cá nhân mạnh và không ngại thử nghiệm cái mới cả trong cách kể và ngôn ngữ điện ảnh. Chính sự chủ động săn tìm này đã biến vai trò của ban cố vấn thành những người khám phá và nuôi dưỡng tài năng.
Phan Đăng Di tự hào khi những nhà làm phim trẻ có cái tôi cá nhân rõ ràng và biết cách mang nó vào tác phẩm của mình
Ảnh: NVCC
Nhìn lại chặng đường tám năm của dự án, Phan Đăng Di không giấu được niềm tự hào về những thành tựu mà dự án phim ngắn CJ đã đạt được trên trường quốc tế. Ông cho biết ngay từ những mùa giải đầu tiên chương trình đã gặt hái được nhiều thành công rực rỡ, nhưng đây là kết quả của một chuỗi dài tích lũy chứ không phải một may mắt đột xuất.
"Ở những mùa đầu tiên, những gương mặt tài năng thì họ đã hiển lộ và chúng tôi đã nhìn thấy sẵn rồi", ông chia sẻ. Hầu hết những đạo diễn trẻ được lựa chọn trong giai đoạn đầu đều là những người đã từng tham gia các khóa học của Gặp gỡ mùa thu, Doclab, Hà Nội mùa Xuân, Xine House, Trường đại học Hoa Sen… nơi họ được trang bị những kiến thức nền tảng và có cơ hội để thảo luận về làm phim trong một môi trường cởi mở và mang tính quốc tế. Kết quả là sự xuất hiện của nhiều gương mặt mới mẻ đã đưa điện ảnh Việt tới các liên hoan phim hàng đầu thế giới, trước hết là với phim ngắn rồi sau đó là những phim dài đầu tay xuất sắc như Phạm Thiên Ân từ phim ngắn Hãy thức tỉnh và sẵn sàng (dự án phim ngắn CJ mùa 1) tới Bên trong tổ kén vàng - Giải Camera D'or (Camera Vàng) dành cho phim đầu tay xuất sắc nhất, LHP Cannes 2023. Phạm Ngọc Lân với Một mảnh đất tốt (dự án phim ngắn CJ mùa 1) tới Cu li không bao giờ khóc, Giải phim đầu tay xuất sắc nhất LHP Berlin 2024. Dương Diệu Linh với Mặn ngọt (dự án phim ngắn CJ mùa 2) tới Mưa trên cảnh bướm, Giải phim hay nhất hạng mục Critic's Week – LHP Venice 2024. Ngoài ra các đạo diễn trẻ như Vũ Minh Nghĩa, Phạm Hoàng Minh Thy, Phạm Quang Trung đã từ CJ Shorts mang được phim tới Venice, Lorcano… Kết quả này theo ông đã khiến dự án phim ngắn CJ Việt Nam đạt được thành công vượt trội so với hai dự án phim ngắn CJ tương tự được tổ chức tại Hàn Quốc và Trung Quốc.
Lý giải cho thành công này, đạo diễn Bi, đừng sợ! không khỏi có chút cảm thán: "Kể ra việc một tập đoàn tư nhân ngoại quốc tự có một cam kết lâu dài hỗ trợ khởi nghiệp cho một thế hệ đạo diễn theo đuổi dòng phim độc lập vốn vừa ít tính đại chúng vừa khó sinh lời ở một xứ không phải là quê hương của họ là một điều gì đó thật lớn lao. Nếu thiếu họ, chúng ta đã không có sự hiện diện đáng tự hào như vậy tại các liên hoan phim hàng đầu thế giới trong 5 năm trở lại đây".
Ngoài ra ông còn nhấn mạnh: "Ở dự án này mọi chuyện tuần tự diễn ra, không tức thời, không nóng vội. Nó là một quy trình mà ở đó nhà tổ chức (CGV Việt Nam) nhà tài trợ CJ Foudation tôn trọng và tin tưởng vào lựa chọn của ban cố vấn còn Ban cố vấn thì tôn trọng sự lựa chọn của các tài năng với tất cả sự kiên định và kiên nhẫn".
Đạo diễn trẻ Phạm Thiên Ân đoạt giải Camera Vàng dành cho phim đầu tay xuất sắc nhất, LHP Cannes 2023
Ảnh: NVCC
Nghịch lý về sự hoàn hảo: bài học từ điện ảnh Hàn Quốc
Một trong những điểm nhấn thú vị nhất của cuộc trò chuyện là khi Phan Đăng Di so sánh tác phẩm của dự án phim ngắn CJ tại Việt Nam và Hàn Quốc. "Nếu với dự án phim ngắn CJ tại Hàn Quốc mình có thể nhìn thấy dấu ấn của một nền điện ảnh đã được xây thành quy chuẩn công nghiệp cả trong cách làm phim, trong đào tạo người làm phim mà tính khuôn mẫu là điều đặc điểm nổi trội. Kết quả là dự án phim ngắn CJ ở Hàn thường vững chắc về kỹ thuật, đồng đều về chất lượng, hầu hết dễ xem nhưng vì thế kém đa dạng và thiếu vắng chất khác biệt hơn rất nhiều so với phim của dự án phim ngắn ở Việt Nam. Chính ở đặc điểm này mà phim ngắn Hàn đã không thể đi xa được như phim Việt tại các liên hoan lớn, nơi luôn tưởng thưởng cho cá tính sáng tạo hơn là sự "dễ xem"".
"Ban cố vấn của dự án phim ngắn CJ Việt Nam (hầu hết là các nhà làm phim có kinh nghiệm với phim nghệ thuật và các liên hoan phim lớn) hiểu rõ tiêu chí này. Chúng tôi không tìm những khuôn mẫu, chúng tôi tìm các tiếng nói đơn sơ nhưng rõ cá tính, không ngại phá cách dù có thể đi kèm rủi ro. Những tiếng nói này ngay bây giờ có thể không dễ được khán giả đại chúng chấp nhận và ưa thích nhưng chúng vô cùng quan trọng để điện ảnh Việt Nam bắt đầu có tiếng nói tại các khu vực quan trọng nhất của điện ảnh thế giới", Phan Đăng Di nói.
Theo nam đạo diễn, nếu để các bộ phim của chúng ta được xuất khẩu và chào đón trên các thị trường rộng rãi như cách Hàn Quốc, Trung Quốc, Nhật Bản đã và đang làm với các bộ phim đại chúng của họ thì lại là một câu chuyện khác. Cái này đòi hỏi một tham vọng và chiến lược lớn ở tầm quốc gia, điều mà một dự án do một tập đoàn nước ngoài dù đã đầy thiện ý hỗ trợ và đã đạt được những thành công lớn thời gian vừa qua khó lòng làm hộ.
Qua những chia sẻ, công chúng không chỉ thấy chân dung một Phan Đăng Di sắc sảo, lạnh lùng trong nguyên tắc nghề nghiệp mà còn thấy một trái tim nóng bỏng luôn hướng về sự phát triển chung của điện ảnh dân tộc. Ông nhắc nhở các nhà làm phim trẻ rằng, nghệ thuật đích thực luôn đòi hỏi sự dấn thân, sự chấp nhận rủi ro và trên hết là một bản sắc cá nhân không thể trộn lẫn.
