Đã có rất nhiều sách vở, nhiều nhận xét, đánh giá nổi bật, "để đời" của các bậc tiền nhân, các nhà khoa học, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước về xứ Nghệ và người xứ Nghệ, trong đó mới nhất là bộ sách Người xứ Nghệ*.
Chân dung 52 "Người xứ Nghệ" tiêu biểu được in trong bộ sách trên thực tế đều là những đại biểu xuất sắc, hàng đầu của đất nước Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh trên hầu hết các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh… tạo ra một bức tranh tổng thể nhiều màu sắc, nhiều đường nét ấn tượng của người Việt Nam nói chung và bản sắc Nghệ nói riêng...
Nước non phải đền
Ấn tượng đầu tiên, sau khi "đọc chậm, nghĩ sâu" từng bài viết là bộ sách đã chứng minh sinh động, chân thực về hình ảnh người xứ Nghệ trong bất cứ hoàn cảnh, điều kiện nào cũng luôn sẵn sàng xả thân vì việc nước, việc dân, không cam chịu cảnh nước mất nhà tan, không cam chịu đói nghèo, lạc hậu, kiên trì phấn đấu để vươn lên, đi tới.
Từ thuở trong nôi, trong lời ru thấm đẫm tình mẫu tử của bà Hoàng Thị Loan đối với Nguyễn Sinh Cung đã mang nặng nghĩa nước non "Con ơi nhớ lấy câu này/Chăm lo đèn sách cho tày áo cơm/Làm người đói sạch, rách thơm/Công danh phủi nhẹ, nước non phải đền" và đó là những cơ sở vững chắc để Nguyễn Tất Thành – Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh trở thành Lãnh tụ vĩ đại của dân tộc, Danh nhân văn hóa thế giới! (tr. 22-32). Vì nghĩa "nước non phải đền" mà từ đời ông Hồ Bá Ôn, đời cha Hồ Bá Kiện tới con Hồ Tùng Mậu đều chiến đấu, hy sinh vì nước. "Với 55 tuổi đời, (1896-1951), đồng chí Hồ Tùng Mậu có đến 31 năm hoạt động cách mạng (1920-1951), trong đó có hơn 14 năm bị giam cầm, đày ải trong các nhà lao đế quốc, 5 lần bị địch bắt, 2 lần bị kết án tử hình. Bất luận trong hoàn cảnh nào, đồng chí cũng hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, không màng danh lợi, hy sinh tất thảy cho cách mạng" (tr. 40).
Lòng yêu nước, thương dân chảy cồn cào trong huyết quản của mỗi người dân xứ Nghệ, trong đó có cậu bé 7 tuổi Nguyễn Đình Biền (sau này là Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Duy Trinh). Chuyện kể rằng, giờ học sử luận về Cần vương, thầy giáo ra vế đối: Thệ bất câu sinh đối thủ giặc (Thề chẳng tham sinh nhìn giặc nước) được học trò Biền đối là Quyết tương nhất tử khích đồng bào (Quyết đem cái chết giục đồng bào) (tr.73) gây tiếng vang, thúc giục trẻ già đứng lên và được lưu truyền rộng rãi. Đó còn là câu chuyện về đồng chí Chu Huy Mân bị bắt giam hồi Xô viết Nghệ Tĩnh 1930-1931, bị tra tấn dã man nhưng vẫn kiên trung theo Đảng "… Nó treo anh lên cây, dùng roi mây ngâm nước muối đánh suốt ba ngày đêm. Khi hạ xuống thân thể anh lở loét, da bỏng rát. Mẹ anh phải trải lá chuối để cho anh nằm vì da dính vào giường" (tr.115)…
Một con người sinh ra, trưởng thành, là "hạt giống đỏ" từ Xô viết Nghệ-Tĩnh 1930-1931, liên tục trải qua các nhà tù đế quốc, cùng bạn tù vượt ngục thành công và tham gia cách mạng tháng Tám ở Quảng Nam, chiến đấu ở Điện Biên Phủ với những chiến công xuất sắc ở đồi A1, C1, C2 lừng lẫy rồi sau đó liên tục chiến đấu ở vùng khó khăn khăn bậc nhất là chiến trường Khu 5 thời chống Mỹ với phương châm "bám thắt lưng địch mà đánh", được Bác Hồ khen là "tướng hai mạnh" (mạnh về quân sự và chính trị), Đại tướng Chu Huy Mân được Đảng, Nhà nước và Quân đội đánh giá rất cao: "Tác phong giản dị, gần gũi, đạo đức trong sáng, khiêm tốn, tinh thần dũng cảm, kiên cường của vị tướng áo vải là một trong những minh chứng sinh động cho lẽ sống, tinh thần, sức mạnh của dân tộc Việt Nam trong thế kỷ XX nhiều khó khăn, hy sinh nhưng rất đỗi tự hào" (tr.124).
Lịch sử dân tộc từng nói tới "Anh hùng áo vải" Quang Trung - Nguyễn Huệ, nay lại nói tới "Vị tướng áo vải" Chu Huy Mân chính là nói tới sự kế tục xứng đáng truyền thống cha ông, truyền thống yêu nước, quật cường của đất và người xứ Nghệ trong lịch sử đấu tranh giành độc lập của đất nước Việt Nam.
 |
 |
Nức tiếng toàn cõi
Với tư chất "thông minh vốn sẵn tính trời", sớm được học tập và tiếp thu tinh hoa văn hóa Việt Nam và văn hóa nhân loại, nhất là tư tưởng tiến bộ và cách mạng, được dìu dắt, bảo ban từ các thế hệ đi trước, những người Nghệ trẻ tuổi giàu lòng yêu nước đã không quản ngại gian khổ, hy sinh, là nhân tố đi đầu, tập hợp, đi trước tham gia phong trào yêu nước từ thời Cần vương, quá trình vận động thành lập Đảng, trong phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh rồi gia nhập Việt Minh, cao trào Cách mạng tháng Tám 1945, lập nên và giữ vững Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa trước mọi phong ba bão táp. Họ là những nhân tố tiêu biểu, nổi bật trên các lĩnh vực chiến đấu chống ngoại xâm, chung tay xây dựng đất nước trong hoàn cảnh khó khăn khắc nghiệt.
Đó là bài viết rất sinh động về Đặng Thai Mai, sinh ra và lớn lên trong một gia đình khoa bảng, giàu truyền thống cách mạng, từ những năm 1930 đã tham gia phong trào "Cứu tế đỏ" ở quê nhà, sau đó ra Hà Nội tham gia các phong trào của Việt Minh, tham gia nghiên cứu văn học và trở thành Nhà văn hóa lớn của thế kỷ XX (tr.55-62). Đó là Nguyễn Xiển sinh ra trong gia đình có truyền thống Nho học, có người tham gia Cần vương, Văn thân rồi Xô viết Nghệ Tĩnh. Từng tốt nghiệp Thành chung ở Vinh, thi đậu Trường Bưởi nức tiếng ở Hà Nội rồi nhận được học bổng du học Pháp, nhưng Nguyễn Xiển chọn con đường đấu tranh vì độc lập dân tộc, tham gia Việt Minh và nhất quyết "Bác Hồ bảo gì, tôi làm nấy" (tr.67).
Đó là những người thực sự "hiền hòa mà chăm học", học giỏi để phụng sự nhân dân, phụng sự đất nước, từng bước vươn lên trở thành "những bậc danh hiền" bằng xương, bằng thịt được ngưỡng mộ, học hỏi từ hôm qua, từ hôm nay và mãi mai sau… Khi đọc những bài viết về chân dung người xứ Nghệ trên các lĩnh vực, người viết dừng lâu hơn cả, thú vị hơn cả ở những bài, những đoạn mô tả về việc học, tự học, khổ luyện thành tài của các bậc "danh hiền" đó.
Thì đây: "Hồi nhỏ, ông (Cao Xuân Huy) mê sách, thường sưu tầm sách quý mọi nơi, nhiều quyển kỳ công chép tay" (tr.42) rồi "Cậu thiếu niên nhỏ tuổi biết lắng đọng suy tư trong Khổng-Mạnh, bị hút hồn với Lão Trang, vương vấn mãi với Trang Chu Hồ Điệp, không biết mình là bướm hay bướm là mình. Suy tư triết học được nhen lên từ đấy, lớn lên từ đấy… Đến khi theo Tây học, ông được tiếp xúc và say mê với Socrate, Platon, Aristotle, thấm cái câu "Tôi tư duy thì tôi tồn tại", nghiền ngẫm thuyết bất khả tri của Kant đến chủ nghĩa duy vật biện chứng của Karl Marx… Tóm lại, gồm đủ tri thức Đông -Tây để hướng tới một nhà lập thuyết độc đáo sau này" (tr.43).
Cần phải nhắc đến câu chuyện "Năm 1924, mới 12 tuổi chàng thiếu niên Nguyễn Thúc Hào thi đỗ thủ khoa Trường Quốc học Huế. Cùng dự thi có người bạn Võ Nguyên Giáp" và đặc biệt "Sau 4 năm (1931-1935), chăm chỉ học tập, anh thi lấy 6 chứng chỉ Toán học đại cương, Giải tích toán học, Vật lý đại cương, Cơ học lý thuyết, Cơ học chất lỏng và Thiên văn học (trong khi chỉ cần 3 chứng chỉ là đỗ cử nhân). Ngoài ra anh còn viết xong luận văn cao học, nay gọi là thạc sĩ, về một đề tài liên quan đến hình học và cơ học. Vào thời ấy, học cao đến thế là điều quá hiếm trong toàn cõi Đông Dương…"(tr.103 và 104) Hay một người tự học và học rất giỏi ngoại ngữ: "Tôi (Phan Ngọc) biết 14 thứ tiếng châu Âu, có tiếng tôi chỉ học trong 1 tháng thôi" (tr.218)
Còn đây là sự khổ học, khổ luyện của người xứ Nghệ như cách học giả Nguyễn Tái Cẩn khẳng định trước các thế hệ học trò "… phải học, bò ra mà học" (tr.218), như cách học giả Cao Xuân Hạo trao truyền cho các thế hệ sau về học tập suốt đời "Riêng tôi bao giờ cũng tự nghĩ về mình như một người học trò vĩnh cửu, chưa bao giờ có ý nghĩ thôi học, một anh học trò của mọi người, từ những tác gia kinh điển của ngôn ngữ học đến các tác giả vô danh của kho tàng văn học dân gian, từ các thầy đã trực tiếp hay gián tiếp dạy tôi, cho đến các bạn đồng nghiệp, trong đó có cả những người mang tiếng là học trò của tôi" (tr.314).
Người xứ Nghệ học và hành với sự đam mê, quyết liệt, đi đến cùng, tận cõi mọi giới hạn "Với Nguyễn Tài Tuệ, sáng tạo luôn là sự kiên trì, bền bỉ đến mức khổ luyện. Sau gần nửa thế kỷ từ ngày ''Xa khơi'' ra đời, ông mới thực sự hài lòng khi chọn được một ca từ "sóng liệng" thay cho "sóng chiều", "sóng liền" rồi "sóng lượn"… Để có được ''Mơ quê'' toàn bích, ông đã mất tới 14 năm liền kể từ ngày đặt bút viết nốt nhạc, lời ca đầu tiên "Người về hò hẹn cùng ai" với bao trăn trở từ "Nhớ quê" đến "Hồn quê"(tr.375, 376).
 |
 |
Vun bồi bản sắc
Tài năng, năng khiếu đi đôi với lao động kiên trì, bền bỉ, sáng tạo đã đem đến thành công, thành công rực rỡ từ nhiều người, trong đó người xứ Nghệ giữ vị trí lớn và quyết định trên nhiều mặt. Chỉ riêng trong sách Người xứ Nghệ, người đọc đã được chứng kiến và khâm phục khí chất "đứng đầu, dậy trước" do người Nghệ lập nên trong đấu tranh cách mạng cũng như xây dựng hòa bình của quê hương, đất nước.
Phát huy truyền thống "đứng đầu, dậy trước" từ thời Xô viết Nghệ Tĩnh, người Nghệ tiếp bước tiên phong trên các mặt trận mới của đất nước, trước hết là lĩnh vực giáo dục - đào tạo dưới chế độ mới: "Thời điểm này, đất nước còn nhiều khó khăn, các trường đại học mới thành lập còn thiếu thốn đủ bề, hầu như chưa mấy ai nghĩ đến việc nghiên cứu khoa học. Nguyễn Cảnh Toàn đã lặng lẽ tự nghiên cứu và hoàn thiện đề tài "Về các đường và mặt bậc hai trong hình học elliptic và đến năm 1958, ông bảo vệ thành công công trình của mình thông qua luận án phó tiến sĩ tại Đại học Lomonoxov. Đây là luận án tiến sĩ đầu tiên của người Việt Nam được nghiên cứu trong nước và bảo vệ ở Liên Xô".
Trong lĩnh vực báo chí, nhà báo Lý Văn Sáu, Tổng biên tập Báo Thắng (tiền thân báo Khánh Hòa ngày nay), là tờ báo đảng địa phương sớm nhất trong cả nước (tr.190). Trên lĩnh vực y tế, Hoàng Đình Cầu khi mới 30 tuổi đã "biên soạn các bài giảng y khoa bằng tiếng Việt đầu tiên", cũng là "người đầu tiên áp dụng châm tê thay gây mê trong phẫu thuật", chưa kể còn là "nhà y-xã hội học đầu tiên ở nước ta đưa chăm sóc sức khỏe ban đầu vào vị trí chiến lược bảo vệ, chăm sóc sức khỏe cho Nhân dân" (tr.152, 153, 154). Trên lĩnh vực giáo dục thời kỳ đổi mới: Phó Giáo sư Văn Như Cương là Hiệu trưởng Trường Lương Thế Vinh "ngôi trường dân lập đầu tiên của nước Việt Nam thống nhất" (tr.380); Phó Giáo sư Nguyễn Thiện Nam thuộc những thế hệ giáo viên đầu tiên đến Campuchia để giảng dạy tiếng Việt và văn hóa Việt Nam, người viết "cuốn giáo trình song ngữ Việt - Khmer dạy tiếng Việt cho người nước ngoài đầu tiên của Việt Nam" (tr.561)…
Những người đi trước, mở đường sẽ luôn tạo ra nhiều đột phá, cửa mở cho mỗi trận đánh, mỗi công việc khó khăn, phức tạp. Trong sách Người xứ Nghệ có thể tìm thấy điểm quan trọng cốt tử này ở nhiều con người cụ thể. Đó là Chu Huy Mân "quyết định di chuyển Bộ Tư lệnh (Quân khu 5) về vùng giáp ranh, gần dân và gần địch, để nắm chắc tình hình chiến trường, chấp nhận nguy hiểm" (tr.118, 119" trên lĩnh vực quốc phòng, quân sự.
Điều dễ nhận thấy là khi cơ hàn, bôn ba cũng như khi trưởng thành, thành đạt, khi thành công cũng như thất bại, người xứ Nghệ luôn giữ được phẩm chất cống hiến, hy sinh, sống thực với mình, với đời, không màng danh vọng. Hãy xem "phương pháp luận" của Nguyễn Cảnh Toàn "Người thầy giỏi là người biết đem đến cho họ (học trò) cách tìm ra kiến thức" (tr.248), cách chỉ dẫn học trò của Nguyễn Tài Cẩn "… làm cái chi thì làm nhưng mà phải có lý luận chứ không như là một bản báo cáo kinh nghiệm giảng dạy" (tr.239) hay cách Nguyễn Hữu Đợi làm nông nghiệp "hành động ở đây là tổ chức mọi người lại tìm ra cách làm năng suất, hiệu quả nhất" (tr.265).
Trong khi một lòng, một dạ vì cái chung, cái lớn thì lại tuyệt đối tránh lợi riêng cho bản thân. Nhà thơ Hoàng Trung Thông từ chối học hàm giáo sư, chỉ vì "Tôi là nhà thơ. Thế đủ rồi. Còn giáo sư gì nữa" (tr.206); Nhà văn Sơn Tùng, tác giả Búp sen xanh nổi tiếng, từ chối được cấp căn hộ tập thể "không muốn ai đó cho rằng vì viết về lãnh tụ mà tác giả được ưu ái" (tr.273); là cách học giả Nguyễn Tài Cẩn không vì tình riêng mà "nhẹ tay" với học trò trong nghiên cứu khoa học, không vì được khen mà chủ quan, khinh suất, trái lại còn nghiêm khắc, cứng rắn đến lạ: "Mình phị tìm cách hạ bớt chứ không thì hắn sinh kiêu ngạo, tưởng mình giỏi thì dở, đạ ăn thua chi" (tr.242)
**
Người xứ Nghệ với 52 gương mặt tiêu biểu đã làm nổi bật hồn cốt, tính cách tiêu biểu của người Nghệ trong thực tiễn học tập, lao động, chiến đấu… Tuy vậy, bộ sách chưa thể làm thỏa mãn bạn đọc về tổng thể cũng như chi tiết từng "bức chân dung" người Nghệ trên các lĩnh vực, mặt trận… Hy vọng sắp tới, bạn đọc gần xa sẽ được đón đọc, thưởng thức nhiều bài viết công phu, khoa học, giàu tính phát hiện, tìm tòi để phát huy, nhân rộng thành quả đạt được, tạo động lực và sức mạnh mới không chỉ cho Người xứ Nghệ trong quá trình bảo vệ, xây dựng quê hương, đất nước.
*Nhà xuất bản Nghệ An - 9/2025, Quyển 1, Nhiều tác giả, Nguyễn Như Khôi chủ biên
