Nằm ẩn mình giữa những vòm cây cổ thụ tại xã Nguyễn Bỉnh Khiêm, TP Hải Phòng, khu di tích Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm tách biệt hoàn toàn với sự ồn ào của đô thị. Với tổng diện tích hơn 91.500 m2, quần thể này được quy hoạch hài hòa theo thuật phong thủy phương Đông: mặt quay về hướng Đông nhìn ra biển cả, phía trước là hồ nước trong xanh, phía Bắc tựa lưng vào triền đê sông Tuyết Giang, còn phía Tây và Nam được bao bọc bởi những cánh đồng lúa và ruộng thuốc lào đặc trưng.
Đây là nơi khắc họa trọn vẹn cuộc đời và tầm vóc của Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585), một nhân vật lịch sử có sự ảnh hưởng ở thế kỷ XVI. Đỗ Trạng nguyên năm 1535 khi đã 45 tuổi, ông từng giữ trọng trách Thượng thư Bộ Lại và Thái Bảo tước Trình Quốc Công dưới triều Mạc. Tuy nhiên, điều khiến hậu thế nhớ về ông không phải là mũ áo cân đai chốn quan trường, mà là khí tiết của một kẻ sĩ ưu thời mẫn thế. Chứng kiến sự rối ren của chính sự và những biến động lịch sử, ông chọn con đường "treo ấn từ quan" để giữ trọn sự liêm chính, trở về quê nhà dựng am Bạch Vân, mở quán Trung Tân dạy học và bốc thuốc cứu người.
Đền thờ danh nhân văn hóa Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ảnh: Ban Quản lý Khu di tích quốc gia đặc biệt Đền thờ Trạng Trình
Bước vào không gian di tích, du khách như được ngược dòng thời gian trở về không gian sống thanh đạm của "Bạch Vân cư sĩ". Quần thể kiến trúc bao gồm đền thờ chính, đền thờ thân phụ mẫu, am Bạch Vân, quán Trung Tân, tháp Bút Kình Thiên và phần mộ cụ Nguyễn Văn Định. Tại khu vực đền chính, những bức phù điêu lớn và hệ thống tượng pháp được bài trí công phu, tái hiện sinh động các giai đoạn trọng yếu trong cuộc đời cụ Trạng: từ thuở thiếu thời đèn sách, những năm tháng làm quan nơi triều đình, cho đến khi lui về ở ẩn làm thầy giáo. Các hiện vật quý giá như sắc phong, bia đá, hoành phi, đồ thờ cổ cùng kho tàng tư liệu văn thơ giúp người xem hình dung rõ nét về nhân cách lớn của một trí thức luôn đau đáu nỗi niềm "an dân", "trọng dân" và khát vọng trị quốc thái bình.
Di sản tinh thần Nguyễn Bỉnh Khiêm để lại là một kho tàng đồ sộ với hơn 700 bài thơ chữ Hán và Nôm, tiêu biểu là "Bạch Vân am thi tập". Tư tưởng chủ đạo xuyên suốt các tác phẩm của ông là triết lý "thuận thiên nhi hành" - hành động thuận theo tự nhiên và quy luật vận động của đất trời.
Theo PGS.TS. Phạm Lan Oanh, Phó Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam, sự độc đáo trong tư tưởng Nguyễn Bỉnh Khiêm nằm ở khả năng kết hợp nhuần nhuyễn giữa trí tuệ Nho học uyên bác với những trải nghiệm chính trị thực tế, trực giác văn hóa Việt Nam sâu sắc. "Triết lý của ông không xa rời thực tế mà hướng con người tới sự tỉnh thức, hướng cộng đồng tới sự hòa hợp và ổn định. Vì vậy, dù trải qua gần 500 năm, những giá trị này vẫn giữ nguyên tính thời sự và tương thích với nhiều vấn đề của thế giới hiện đại", bà Oanh cho biết.
Tượng danh nhân Văn hóa Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ảnh: Ban Quản lý Khu di tích quốc gia đặc biệt Đền thờ Trạng Trình
Hàng năm, vào tháng 11 Âm lịch, Lễ hội Đền Trạng được tổ chức trọng thể, thu hút hàng vạn du khách thập phương. Tại đây, những nghi lễ truyền thống như lễ Mộc dục, lễ rước văn, cáo yết được thực hiện trang nghiêm, xen lẫn là phần hội sôi nổi với các trò chơi dân gian như múa rối nước, đua thuyền, vật cổ truyền. Du khách đến đây vừa chiêm bái, tưởng niệm danh nhân, vừa trải nghiệm đời sống văn hóa đậm đà bản sắc của vùng châu thổ sông Hóa.
Những năm qua, TP Hải Phòng đầu tư cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị khu di tích. Việc quản lý quy hoạch vùng đệm được thực hiện nghiêm ngặt nhằm kiểm soát hoạt động xây dựng, giữ gìn cảnh quan nguyên trạng. Đồng thời, công tác lưu giữ, bảo tồn tư liệu hóa được đẩy mạnh. Các sắc phong, bia ký được ban quản lý kiểm kê, chú giải chi tiết; các nghi lễ và diễn xướng dân gian được ghi âm, ghi hình để lưu trữ lâu dài. Hệ thống biển chỉ dẫn và các ứng dụng số hóa cũng từng bước được hoàn thiện, giúp du khách dễ dàng tiếp cận thông tin và hiểu sâu hơn về triết lý của Trạng Trình.
Khuôn viên Đền thờ Trạng Trình. Ảnh: Ban Quản lý Khu di tích quốc gia đặc biệt Đền thờ Trạng Trình
Từ năm 2022, Hải Phòng khởi động chương trình vận động UNESCO vinh danh Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm. Thành phố thành lập ban vận động, tổ chức chuỗi hội thảo khoa học quy mô quốc gia với sự tham gia của nhiều chuyên gia văn hóa - lịch sử phân tích các đóng góp của Nguyễn Bỉnh Khiêm với văn hóa dân tộc và nhân loại. Các tác phẩm của ông đang được thành phố chuyển ngữ sang tiếng Anh tiến tới hoàn thiện hồ sơ quốc tế.
