Được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại từ năm 2013, Đờn ca tài tử Nam Bộ không chỉ là một loại hình âm nhạc truyền thống mà còn là linh hồn của vùng đất phương Nam. Trong dòng chảy chung ấy, Tây Ninh đã và đang trở thành điểm sáng trong hành trình gìn giữ, trao truyền và phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật độc đáo này.
Với bề dày truyền thống văn hóa, mảnh đất Tây Ninh nuôi dưỡng nhiều nghệ nhân tài tử nổi tiếng, góp phần tạo nên sắc màu riêng cho Đờn ca tài tử trong đời sống người dân.
Đờn ca tài tử Nam Bộ được ví như linh hồn của vùng đất phương Nam.
Đờn ca tài tử có mặt ở Tây Ninh từ rất sớm, khi những đoàn ngũ ông, ngũ bà, thầy đờn từ miền Tây, miền Đông theo dòng sông Vàm Cỏ về sinh sống. Theo thời gian, loại hình nghệ thuật này dần hòa quyện vào đời sống tinh thần của cư dân địa phương. Những đêm trăng sáng, tiếng đàn kìm, đàn cò, tiếng vọng cổ ngân vang trên cánh đồng hay bên bờ sông đã trở thành ký ức đẹp của nhiều thế hệ người dân Tây Ninh.
Điều làm nên bản sắc của Đờn ca tài tử Tây Ninh chính là sự dung hòa giữa chất mộc mạc của người dân lao động và sự tinh tế trong kỹ thuật biểu diễn. Người Tây Ninh đờn không cầu kỳ, ca không phô trương, mà chủ yếu chú trọng cảm xúc, chất chân tình và tinh thần “tài tử” - tức là đam mê, yêu thích hơn là trình diễn chuyên nghiệp. Chính điều đó tạo nên nét gần gũi, đời thường và cuốn hút.
Đằng sau sự tồn tại bền bỉ của Đờn ca tài tử tại Tây Ninh là công lao của hàng trăm nghệ nhân và nghệ sĩ. Họ có thể là người nông dân, giáo viên, cán bộ hưu trí hoặc người lao động bình thường, nhưng đều chung niềm say mê âm nhạc truyền thống.
Nhiều câu lạc bộ tài tử hoạt động ở xã, phường, huyện trở thành “ngôi nhà chung” nơi các thế hệ gặp gỡ, luyện tập, trao đổi kỹ thuật. Không ít nghệ nhân đã bỏ công sức tự dạy miễn phí cho thanh thiếu niên, góp phần truyền lửa đam mê cho thế hệ trẻ. Những buổi diễn ngẫu hứng tại nhà văn hóa, đình làng hay các lễ hội truyền thống là minh chứng rõ ràng cho sức sống của loại hình nghệ thuật này.
Những năm qua, Tây Ninh có nhiều chính sách để bảo tồn, phát huy giá trị của Đờn ca tài tử, đặc biệt là truyền dạy những kiến thức, tình yêu loại hình nghệ thuật này cho thế hệ trẻ.
Trong nhiều năm qua, Tây Ninh tích cực triển khai các chương trình bảo tồn Đờn ca tài tử gắn với đời sống cộng đồng. Nhiều địa phương đã thành lập các đoàn, câu lạc bộ tài tử và tổ chức định kỳ các buổi sinh hoạt chung. Một số hoạt động tiêu biểu gồm:
Liên hoan Đờn ca tài tử cấp tỉnh: được tổ chức thường niên, tạo sân chơi cho nghệ nhân và phát hiện tài năng trẻ.
Đưa Đờn ca tài tử vào trường học: thông qua các tiết mục ngoại khóa, câu lạc bộ âm nhạc dân tộc, giúp học sinh tiếp cận di sản từ sớm.
Phối hợp với các đơn vị du lịch: đưa biểu diễn tài tử vào các tour tham quan núi Bà Đen, hồ Dầu Tiếng, tòa thánh Tây Ninh… tạo điểm nhấn văn hóa cho du khách.
Nhờ những nỗ lực này, Đờn ca tài tử không chỉ tồn tại trong những buổi sinh hoạt nhỏ lẻ mà đã trở thành một phần trong hoạt động văn hóa địa phương, góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của người dân.
Bảo tồn văn hóa không chỉ là lưu giữ những gì đã có mà còn phải biết cách đưa nó vào cuộc sống hiện đại một cách phù hợp. Tây Ninh đang từng bước thực hiện điều đó thông qua:
Đổi mới hình thức biểu diễn: Nhiều nhóm tài tử trẻ mạnh dạn đưa hơi thở hiện đại vào tiết mục, như phối khí mới, biểu diễn trên sân khấu du lịch, kết hợp ánh sáng, trang phục. Tuy vẫn giữ nguyên bản phong cách tài tử, cách tiếp cận mới đã giúp khán giả trẻ dễ tiếp cận hơn.
Khai thác di sản gắn với du lịch: Tây Ninh sở hữu nhiều điểm đến nổi tiếng. Việc kết hợp biểu diễn Đờn ca tài tử tại các khu du lịch sinh thái, văn hóa giúp du khách có trải nghiệm trọn vẹn hơn. Mô hình “du lịch - nghệ thuật - trải nghiệm” hứa hẹn trở thành hướng phát triển bền vững.
Nâng cao chất lượng đào tạo: Tỉnh phối hợp với các trung tâm văn hóa, trường nghệ thuật tổ chức lớp tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng cho nghệ nhân trẻ, đồng thời hỗ trợ câu lạc bộ hoạt động hiệu quả hơn.
Mặc dù đạt nhiều kết quả tích cực, việc bảo tồn Đờn ca tài tử tại Tây Ninh vẫn đối mặt với thách thức: Thế hệ trẻ ít mặn mà vì bị cuốn vào âm nhạc hiện đại. Một số nghệ nhân lớn tuổi - những người nắm giữ kỹ thuật truyền thống - không còn khả năng dạy nhiều. Nguồn kinh phí hạn chế, ảnh hưởng đến việc tổ chức nhiều hoạt động quy mô lớn. Không gian sinh hoạt tài tử bị thu hẹp, nhất là ở đô thị hóa nhanh.
Để vượt qua những khó khăn này, rất cần sự chung tay của cả cộng đồng từ chính quyền, nhà trường, nghệ nhân đến từng gia đình.
Đờn ca tài tử là bản sắc, là hồn cốt của vùng Nam Bộ, và với Tây Ninh, đó còn là niềm tự hào về truyền thống văn hóa. Việc bảo tồn và phát huy loại hình nghệ thuật này không chỉ là nhiệm vụ của ngành văn hóa mà còn là trách nhiệm chung của cộng đồng.
Giữ gìn Đờn ca tài tử là giữ gìn tiếng đàn, tiếng ca gắn liền với bao thế hệ; là gìn giữ cách sống, cách cảm thụ nghệ thuật của người dân Tây Ninh; và hơn thế nữa, là gìn giữ một phần ký ức văn hóa của dân tộc.
Chỉ khi di sản được trao truyền liên tục, được đặt đúng vị trí trong đời sống đương đại, thì Đờn ca tài tử mới tiếp tục ngân vang mãi giữa lòng Tây Ninh - vùng đất nghĩa tình, đậm đà bản sắc.
